„Słowa dzielą, obrazy łączą”

Otto Neurath, „Empiricism and sociology”

Znaki drogowe, klawiatury komputerów, wyświetlacze sprzętów domowych, zalecenia metod prania na metkach ubrań. Piktogramy towarzyszą nam na każdym kroku, często odczytujemy je automatycznie. Niektórym ostateczny szlif nadały stulecia ich stosowania. Inne są świeżym wytworem umysłów grafików, dopieszczających każdą kreskę, aby zapewnić bezbłędny charakter przekazu. Ich wspólnym mianownikiem jest zdolność do złożonej komunikacji pomimo prostoty obrazu.

Narysuj kwadrat i trójkąt, a otrzymasz dom. Uzupełnij kółko o kilka kresek – słońce gotowe. Nośnikiem znaczenia piktogramów jest ich podobieństwo do materialnych obiektów. Odróżnia je to od ideogramów, których przeznaczeniem jest reprezentowanie idei bądź koncepcji. Przez tysiące lat rozwoju języków wykorzystywano oba rodzaje symboli. Są stosowane także i dziś – oddzielnie lub łącznie. Przyjrzyj się metce swojego płaszcza. Znajdziesz na niej piktogram miski do prania, ideogram suszenia w suszarce oraz połączenie piktogramu prania z ideogramem przekreślenia (nie prać). Skoro terminologię mamy już za sobą, zastanówmy się, w jaki sposób narodziły się piktogramy.

Hieroglify i starożytne pismo

Uczeni wciąż spierają się, czy prehistoryczne rysunki naskalne można uznać za piktogramy. Wiemy jednak ponad wszelką wątpliwość, że do roku 3500 p.n.e. piktogramy już stosowano w sumeryjskim piśmie klinowym, a później (3200 r. p.n.e.) w piśmie hieroglificznym. Hieroglify są fascynujące, ponieważ opierają się równolegle na czterech zasadach. Przede wszystkim są piktogramami, dokładnie odzwierciedlającymi ich znaczenie. W grobowcach często spotyka się piktogramy przedstawiające żywność lub niewolników, mające w magiczny sposób zastąpić dary składane zmarłym. Hieroglif mężczyzny dotykającego ust dłonią reprezentuje w tym kontekście zmarłego spożywającego pokarm. Po drugie, hieroglify są także ideogramami; na przykład ten sam piktogram mężczyzny przykładającego dłoń do ust oznacza ciszę. Po trzecie, jest to pismo fonetyczne, w którym znaki również reprezentują słowa zawierające te same spółgłoski. I wreszcie jest to rodzaj rebusu, w którym każdemu hieroglifowi odpowiada dźwięk łączący się z następnym.

Większość starożytnych systemów pisma – od sumeryjskiego pisma klinowego (3500 r. p.n.e. / II wiek n.e.) po pismo Majów (III wiek p.n.e. / XVI wiek n.e.) – przeszło tę samą drogę komplikowania pierwotnych piktogramów. Później, gdy pojawiły się alfabety takie jak grecki czy hebrajski, pismo stało się czysto fonetyczne. Niemniej znaki piktograficzne stosowane w roli języka powróciły na scenę już kilka tysięcy lat później.

Nowoczesne infografiki i napisy w toaletach 

„Połączenie piktogramów z grafiką w ramach języka ISOTYPE było nie lada rewolucją i utorowało drogę współczesnym infografikom”.

Niemiecko-austriackie małżeństwo filozofów, Marie Neurath (1898–1986) i Otto Neurath (1882–1945), kluczowe postacie tzw. Koła Wiedeńskiego, łączyła misja popularyzacji nauki. Napisali kilka książeczek dla dzieci tłumaczących zjawiska przyrodnicze. Bardzo się angażowali w działania na rzecz zwiększenia przystępności wiedzy statystycznej, ekonomicznej i politycznej dla szerszej publiczności.

W latach trzydziestych XX wieku, kierując się przekonaniem, że najlepszym sposobem przedstawienia danych w sposób zrozumiały dla mas są obrazy, opracowali zbiór rysunków symbolizujących informacje o charakterze przemysłowym, demograficznym, politycznym lub ekonomicznym. System ten w późniejszym czasie otrzymał nazwę ISOTYPE (International System Of TYpographic Picture Education – Międzynarodowy System Obrazkowej Edukacji Typograficznej). Jednym z najlepszych przykładów tej pracy jest atlas Gesellschaft und Wirtschaft (Społeczeństwo i gospodarka), który powstał w 1930 roku na zamówienie lipskiego Bibliographisches Institut. Jest to wielkoformatowy (30 × 45 cm) folder zawierający 130 arkuszy, z których 98 przedstawia mapy i wykresy dotyczące takich dziedzin wiedzy, jak historia, ekonomia, urbanizacja itp. Występujące na kartach symbole zostały zaprojektowane przez Neurathów przy wsparciu niemieckiego grafika Gerda Antza.

Gdy powstawało ISOTYPE, uczeni już od dziesięcioleci posługiwali się symbolami graficznymi do przekazywania informacji. Połączenie piktogramów z grafiką było jednak nie lada rewolucją i utorowało drogę współczesnym infografikom.

ISOTYPE niewątpliwie stanowiło inspirację dla japońskich organizatorów igrzysk olimpijskich w Tokio w 1964 roku, borykających się z problemem, jak prostymi środkami przekazywać komunikaty różnorodnej, międzynarodowej społeczności kibiców. Ponad trzydziestu młodych grafików pod kierunkiem Masaru Katsumiego przygotowało 20 symboli odpowiadających poszczególnym dyscyplinom sportowym oraz 39 ogólnych tablic informacyjnych, tworząc pierwszy zbiór piktogramów stosowanych w życiu codziennym, jak również pierwsze oznakowanie toalet w historii. Warto zauważyć, że znaki te nie zostały utrwalone na zawsze, lecz nieustannie ewoluują, o czym można się przekonać dzięki naszemu zestawieniu.

Język piktogramów

Zarówno język pisany, jak i piktogramy wykorzystują złożone znaki jako nośnik znaczenia. Na pierwszy rzut oka trudno jest jednak stworzyć za pomocą piktogramów spójną historię, a to wszakże jest zasadniczym celem języka. Na myśl nasuwają się doświadczenia francuskiego pisarza Raymonda Queneau (1902–1976), który kilka-krotnie podejmował takie próby. Jego dzieła odznaczają się niewątpliwą poetyką, przypominając wizualne haiku. Niemniej wszystkie swoje eksperymenty Queneau zmuszony był opatrzyć pisemnym komentarzem. Jeśli jednak piktogramy nie tworzą języka, jak wyjaśnić powodzenie takich projektów jak Bliss – pismo używane przez ludzi z niepełnosprawnościami fizycznymi i poznawczymi?

Przede wszystkim nie należy zapominać, że piktografia, podobnie jak pismo alfabetyczne, wymaga nauki. Doskonałym przykładem są znaki drogowe. 

„Oczywistość znaczenia piktogramów w większym stopniu wynika z kontekstu niż słów”

Semiotycy tak naprawdę uważają piktogramy za sposoby reprezentacji (lub znaki) posiadające strukturę (składnia), znaczenie (semantyka) i zastosowanie (pragmatyka). Jak każdy inny rodzaj języka, języki ikoniczne mają strukturę gramatyczną. Podobnie jak język pisany, piktogramy są polisemiczne. Tak samo jak słowo „ramię” może oznaczać kończynę lub fragment maszyny, tak też piktogram przedstawiający drzewo może oznaczać „las”, gdy widnieje na przydrożnym znaku, lub „drewno” na papierowym opakowaniu.

Oczywistość znaczenia piktogramów w większym stopniu wynika z kontekstu niż słów. Weźmy na przykład znak oznaczający toaletę. Do 1964 roku nie istniał wcale, a rysunek przedstawiający kobietę i mężczyznę był niczym innym, jak tylko wizerunkiem dwojga ludzi. Gdy jednak osadzono go w pewnym kontekście, ludzie pojęli, że znaki te wskazują, która toaleta jest męska, a która damska. Stopniowo oznaczenie uległo popularyzacji na całym świecie – dziś podstawowym znaczeniem piktogramu przedstawiającego kobietę i mężczyznę jest informacja o lokalizacji toalet.

Odpowiedzialność grafika

Do stworzenia odpowiedniego piktogramu niezbędne są trzy etapy: badania semiotyczne, projektowanie i testy. Według definicji Cambridge Dictionary semiotyka to „nauka o znakach i symbolach, ich znaczeniu i zastosowaniu”. Celem badań semiotycznych jest odkrycie głównych elementów znaczeniowych obiektu. Cechą charakterystyczną słońca jest jego okrągły kształt oraz odchodzące odeń jasne promienie. Graficzną reprezentacją nauczyciela jest postać stojąca przy szkolnej tablicy. Projektowanie piktogramu wymaga jak najdokładniejszego przedstawienia tych elementów, unikając zarazem wszystkiego, co rozprasza uwagę. Końcowy test jest etapem równie istotnym jak dwa pozostałe i nie należy go pomijać.

„Ponieważ projektowanie piktogramów oznacza odzwierciedlanie otaczającego nas świata, czynność ta niesie za sobą wielką odpowiedzialność społeczną”.

Projektowanie znaków w przestrzeni publicznej podlega surowym regułom postępowa-nia. Norma ISO stanowi, że symbole należy zaprezentować losowo wybranej grupie badawczej. Znak zostanie przyjęty, jeśli 67% użytkowników zrozumie go w sposób bez-sprzeczny lub bardzo zbliżony (ISO 9186-1989). W Stanach Zjednoczonych w celu norma¬lizacji wymaga się zrozumienia piktogramu przez 85% użytkowników (ANSI Z535-1987).

Ponieważ projektowanie piktogramów oznacza odzwierciedlanie otaczającego nas świata, czynność ta niesie za sobą wielką odpowiedzialność społeczną. – Język wizualny ma moc kształtowania, umacniania lub zmiany naszego postrzegania świata. Symbole to jedne z najlepszych uniwersalnych narzędzi przełamywania językowych i kulturowych barier w komunikacji. Dziś, jak nigdy wcześniej, ważne jest, aby komunikacja ta odbywała się w sposób odpowiedzialny społecznie – podkreśla Sofya Polyakov, dyrektor generalna projektu Noun – serwisu internetowego, w którym zgromadzono największe zbiory języków wizualnych na świecie, doskonale znanego grafikom i posiadającego niemal 7 milionów użytkowników.

Sofya Polyakov, która mocno wierzy w społeczne oddziaływanie ikon i znaków graficz-nych, stanęła na czele inicjatywy „Redefining Women” (Przedefiniujmy Kobiety), której celem jest przeciwstawienie się stereotypowemu przedstawianiu kobiet w środowisku zawodowym. – Przeszukując sieć pod kątem obrazów odpowiadających takim hasłom jak „przedsiębiorca”, „lider” czy „szef”, w większości natrafiamy na wizerunki mężczyzn – wyjaśnia Sofya Polyakov. Kolekcja ponad 60 ikon przedstawia kobiety w takich dzie¬dzinach jak projektowanie, technologia czy stanowiska kierownicze.

Od czasów prehistorycznych po zagadnienia społeczne XXI wieku piktogramy zawsze znajdowały sposób, aby zachować uniwersalność i aktualność. Trudno nie poczuć więzi ze starożytną cywilizacją, natykając się na glif odzwierciedlający rzecz tak powszechną jak chleb. Osoby, które podczas zagranicznych wojaży doświadczyły konieczności polegania w komuni­kacji na zgrubnych rysunkach, z pewnością potwierdzą uniwersalny charakter języka pikto­gramów. Tysiące lat po tym, jak Majowie i Egipcjanie stworzyli swoje glify, historia zatacza krąg; tworzymy nowe pismo piktograficzne, aby połączyć ludzkość w erze globalizacji.